Podokręg Zagłębie
Istnienie podokręgu w strukturach organizacji jest często pomijane, a istniał on od połowy listopada 1939r. choć funkcjonował wtedy bardziej jako struktura samodzielna. Od lutego do maja 1940r. nie ma już wątpliwości, że podokręg należy do Okręgu Kielce.
Geneza
Zgodnie z założeniami Zagłębie Dąbrowskie, jako część województwa kieleckiego, miało wchodzić w skład, powołanego 15 października 1939r. Okręgu Kielce SZP.
Następnego dnia gen. Michał Karaszewicz-Tokarzewski „Torwid”, Dowódca Główny SZP, odwiedził Kraków i podporządkował sobie Organizację Orła Białego. Okazało się, że na polecenie tej organizacji już na początku października 1939 r. ukonstytuował się zespół dowódczy zagłębiowskiego podokręgu OOB z Piotrem Makowskim jako przewodniczącym, Władysławem Baromskim, jego zastępcą i Andrzejem Makowskim kierownikiem walki cywilnej. Decyzją „Torwida” organizacje miały działać równolegle. Formalnie Podokręg Zagłębie OOB wchodził w skład okręgu kieleckiego, chociaż w rzeczywistości był to obszar samodzielny, podległy bezpośrednio kierownictwu centralnemu OOB w Krakowie.
8 października 1939r. dekretem Hitlera tereny z województwa kieleckiego: powiat miejski Sosnowiec, powiat będziński i mniejsza część olkuskiego oraz zachodnia połowa powiatu częstochowskiego (przekształcona w Powiat Blachownia) i większa powiatu zawierciańskiego. Zostały włączone do III Rzeszy. 12 października 1939r. kolejnym dekretem Hitlera powołano Generalne Gubernatorstwo obejmujące m. in. pozostałe ziemie województwa kieleckiego.
Obawiając się, że oddzielenie terenów strzeżonymi granicami utrudni bezpośrednie kierowanie strukturami. Już podczas kolejnej wizyty w Krakowie, 22 października, „Torwid” polecił rozpoczęcie przygotowań do utworzenia Samodzielnego Podokręgu Zagłębie.
Powołanie podokręgu
W połowie listopada 1939r. Dowódca Główny SZP wyznaczył ppłk Henryka Kowalówkę „Skawa" – „Oset”(od połowy października 1939r. Zastępca Dowódcy Okręgu Kielce SZP i jednocześnie Szef Sztabu) na Komendanta Podokręgu Zagłębie SZP.
Teren jego działania miał zostać natychmiast wydzielony z Okręgu Krakowskiego OOB w samodzielną strukturę związaną współpracą zarówno z Komendą Okręgu Kieleckiego SZP (z tytułu zaplecza i przynależności do woj. kieleckiego), jak i Komendą Okręgu Krakowskiego SZP (z tytułu dotychczasowych powiązań z Krakowem i zależności operacyjnej).
Ponieważ „Skawa” był znany na przydzielonym mu terenie miał zorganizować komendę swojego podokręgu w Częstochowie, a sprawne działanie łączności miały mu zapewnić struktury OOB.
W Częstochowie dysponował bezpiecznym lokalem przy ul. Chłopickiego 8, należący do Wandy Bzowskiej „Babcia”, która prowadziła także sekretariat komendanta. Jego pobyt w mieście zalegalizował jego znajomy Stanisław Rybicki, który był wtedy polskim burmistrzem miasta. Kowalówka został zatrudniony w Robotniczej Spółdzielni Spożywców „Jedność” jako urzędnik zajmujący się aprowizacją na rzecz ludności Częstochowy.
Podokręg tworzono na terenie powiatów Będzin, Sosnowiec, Olkusz i Zawiercie (w częściach włączonych do III Rzeszy). Już w listopadzie utworzono sztab w składzie: kpt. Antoni Stolarski „Konrad”– Szef Sztabu, Elżbieta Zawadzka „Zelma” - szef oddziału łączności, Sobczyk – szef oddziału propagandy.
Utworzono cztery obwody, których pierwszymi dowódcami zostali:
- Obwód Sosnowiec, Komendant kpt. Czesław Gałecki „Wrzos” – „Paproć”,
-Obwód Chrzanów, Komendant por. Józef Badach „Czacharski”,
- Obwód Olkusz, Komendant kpt. Konstanty Szyszkowski „Kruk”,
- Obwód Zawiercie, Komendant kpt. dypl. Józef Słaboszewski „Toruń”.
W początkowym okresie Komenda Podokręgu Zagłębie nie tworzyła własnej sieci wywiadu bowiem ściśle współpracowała w tym zakresie z wywiadem zorganizowanym przez Organizację Orła Białego.
Siatkę wywiadowczo sabotażową utworzył, skierowany na ten teren kpt. Franciszek Ryszard Margosz „Brzoza”,który objął obowiązki komendanta w podokręgu Zagłębiowskim OOB i zamieszkał w Sosnowcu przy ulicy Mazurskiej 4. Niemcy w swoich raportach owe działania ocenili: Pod jego kierownictwem organizacja rozrosła się dzięki jego talentowi organizacyjnemu. Powstały specjalne grupy – sabotażowa, przemysłowa, techniczna, gospodarcza, itd. Zdobywały one dane dotyczące wskaźników produkcji, zaopatrzenia zakładów w surowce, wytwarzania broni i produktów na potrzeby frontów, itp. Wszystkie te materiały były przesyłane do Centrali i tam w odpowiedni sposób wykorzystywane.
Wyżej wymieniona grupa sabotażowa miała bardzo ważne znaczenie dla pracy wywiadowczej. Pododdział kolejowy kierowany przez Mariana Osińskiego ps. „Czarny”, który miał placówki dywersyjno – sabotażowe na dworcach kolejowych, oprócz swojego priorytetowego zadania, zbierał informacje o charakterze wywiadowczym.
W Okręgu Kielce
W styczniu 1940r. do kraju dotarły rozkazy rozwiązujące SZP i tworzące na jej miejsce Związek Walki Zbrojnej. Uporządkowano także sprawy organizacyjne.
Na początku lutego Podokręg Zagłębiowski został podporządkowany Okręgowi Kielce ZWZ. Jednocześnie sztab podokręgu przystąpił do tworzenia komend obwodów:
-Obwód Sosnowiec, Komendant kpt. Roman Kałuziński „Burza”,
-Obwód Będzin, Komendant kpt. Czesław Kunicki „Kaszub”,
-Obwód Zawiercie, Komendant kpt. Józef Słaboszewski „Toruń”,
-Obwód Olkusz, Komendant kpt. Konstanty Szyszkowski „Kruk”,
- Obwód Chrzanów, Komendant por. Józef Badach „Czacharski”.
Ostatecznie ukształtował się także sztab podokręgu:
I zastępca Komendanta i Szef Sztabu – kpt. Antoni Stolarski „Konrad”,
Oddział I Organizacyjny – Szef por. Tadeusz Popiel „Lont”,
Oddział II Wywiadowczy – Szef Adam Farys „Zagłoba” - „Zaręba”.
Oddział III Operacyjny – Szef por. Stanisław Zawadzki „Kos”,
Oddział IV Kwatermistrzowski – Szef kpt. Władysław Marmurowicz „Dunin”, „Guziczek”,
Oddział V Łączności Operacyjnej – Szef Elżbieta Zawadzka „Zelma”- „Zo”,
Oddział VI Łączności Konspiracyjnej – Szef Teresa Delekta „Janka”,
Gospodarka Finansowa – Szef inż. Wieczorkiewicz,
Biuro Informacji i Propagandy – Szef mgr. Sobczak.
Własny wywiad
Na początku 1940 r. Komendant Podokręgu Zagłębie ppłk Henryk Kowalówka przystąpił do organizowania własnej sieci wywiadowczej, niezależnie od istniejącej w OOB, która podporządkowana była już Komendzie Obszaru Południowego w Krakowie.
Na szefa wywiadu wyznaczył Adama Farysa „Zagłoba” - „Zaręba”. Pod jego dowództwem zaczęto tworzyć dwie niezależne od siebie sieci wywiadowcze, jedną „podokręgową”, a drugą w podległych obwodach i placówkach .
Sieć „podokręgowa” składała się ze tzw. ekspozytur wywiadowczo – dywersyjnych, a odpowiedzialni za nie byli: Piotr Nawrocki „Bogumin”, Leon Frączka „Maj” oraz Zygmunt Sokół „Uparty”.
W obwodach utworzono struktury wywiadowczo-dywersyjne i mianowano ich szefów. Udało się ustalić następujących:
Obwód Sosnowiec – Jan Smalec ps. „Rozwadowski”,
Obwód Będzin - st. sierż. Filip Jasiński ps. „Rawicz”,
Obwód Olkusz – por. Józef Kotula ps. „Jacek”,
Obwód Chrzanów por. Stefan Phillip ps. “Poraj”.
Szefowie wywiadu obwodowego wyznaczyli kierowników wywiadu w podlegających im placówkach i plutonach. Na podstawie otrzymanych materiałów wywiadowczych opracowywali meldunki, które były dostarczane kierowniczce kancelarii Oddziału II Wywiad Podokręgu Wandzie Nowak „Wanda”, a ta przekazywała je później „Zagłobie”.
Gdy w Podokręgu Zagłębie został powołany do Związek Odwetu zlikwidowana została ekspozytura wywiadowczo – dywersyjna, na jej miejsce powołano służbę wywiadowczą pod kierownictwem por. Jana Bartoneza „Szary”, podległą bezpośrednio dowództwu Podokręgu. Adam Farys „Zagłoba” kierował w dalszym ciągu siecią wywiadu w obwodach.
Wywiad KG ZWZ w Zagłębiu
Poza siecią wywiadu tworzoną przez komendę podokręgu na terenie Zagłębia zaczęła także działać centralna sieć wywiadu co świadczy o olbrzymim znaczeniu terenu. Sprawa ta dotyczy późniejszego czasu, ale dla przejrzystości układu konspiracji w Zagłębiu sygnalizujemy ją w tym miejscu.
KG ZWZ utworzyła sieć wywiadu u kryptonimie „Stragan”, którego kierownikiem został por. Karol Trojanowski ps. „Radwan”, a celem był wywiad poza przedwojennymi granicami Polski. Tereny na południe od Warszawy i granic RP po Wiedeń ujęte zostały w odcinek wywiadowczy określony kryptonimem WO – 1 Południe. Kierownikiem tej siatki został Jan Mrózek przebywający w Wiedniu, zaś jego zastępcą Władysław Gojniczek.
Siatka obejmowała południowy obszar Rzeszy wraz z Czechami i Austrią. Z biegiem czasu rozszerzono zasięg terytorialny działania obejmując nim tereny Polski włączone w 1939r. do III Rzeszy. Bardzo ważne znaczenie dla wywiadu miały w tym przypadku siatki S – 1 i S – 5 znajdujące się w Zagłębiu Dąbrowskim oraz S – 9 z terenu powiatu chrzanowskiego.
Siatka S-1
Kierownikiem tej siatki był Roman Plackowski „Romek”, „Kuzyn”, który mieszkając w Warszawie początkowo pracował dla agenta Fruzińskiego z centrali „Straganu”. Po przeniesieniu go do Sosnowca założył siatkę wywiadu w ramach organizacji wiedeńskiej. Do jego siatki należeli:
-Antoni Krenzel - należał również do tajnej Organizacji Niepodległościowej pomagał Plackowskiemu w werbowaniu odpowiednich ludzi,
-Bolesław Biskupski – należał do TON –u – był zatrudniony w Hucie Bankowej w Dąbrowie Górniczej w charakterze członka dozoru technicznego, zatem miał dostęp do tajnej produkcji, której cechą była produkcja zbrojeniowa,
-Ryszard Śmigielski „Wacław Ardelski” również pracował w Hucie Bankowej jako hartownik stali, m.in. dostarczał Plackowskiemu rysunki konstrukcyjne granatu oczówka
-NN „Jan Jaskołowicz” dostarczał obszerne materiały z zakładów zbrojeniowych w Dąbrowie Górniczej i Sosnowcu,
- Sytyk (bliższych danych personalnych brak), był prawdopodobnie kupcem. Dostarczał wiele cennych informacji z Huty Bankowej oraz z Huty w Milowicach,
-Teodozja Bankowska – zatrudniona w zakładzie produkcji wojennej Fitzner w Sosnowcu., przekazywała informacje na temat produkcji,
oraz siedmiu wywiadowców z terenu katowickiego.
Siatka S-5
Kierownikiem tej siatki był Stanisław Nowak „Sikora”, „Janik”, „Jochann Berger” z Dąbrowy Górniczej. Do jego siatki należeli:
-Zdzisław Machura z Dąbrowy Górniczej, który przekazywał informacje dotyczące zakładów IG Farbenindustrie w Kędzierzynie w Blachowni Śląskiej,
-Ryszard Balcer z Dąbrowy Górniczej – służył w niemieckim wojsku w Brzegu nad Odrą w Ersatz – Pionier Batl. 213,
-Julian Białucha przekazywał informacje na temat jeńców i koszarach w Koźlu,
-Jan Nowak “Josef Gruber” z Będzina dostarczał danych o rozstrzeliwaniach w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu,
-Czesław Chrobot ps. „Janik”, „Sikora” ze Świętochłowic,
-Leokadia Chrobot ze Świętochłowic,
-Leon Powolny.
Siatka S-9
Kierownikiem tej siatki był por. Zygmunt Lankosz "Marek", "Boruta" i tylko do łączności z Wiedniem - "Łoś". Siatka działała na terenie Trzebini, Chrzanowa, Libiąża i okolicy. Należeli do niej:
-Tadeusz i Karol Słowikowie z Libiąża,
-Paweł Skrzycki z Chełmka,
-Józef Borzucki z Chełmka,
-Wiktor Bujoczek z Rudy Śląskiej,
-Teofil Krupa z Rudy Śląskiej,
-Antoni Dragon z Chrzanowa, który był zatrudniony w biurze urzędu powiatowego odpowiedzialnego za wystawiania przepustek do przekraczania granic między GG a Rzeszą. Jego działalność umożliwiała wyjazdy do Wiednia i w głąb Rzeszy.
Siatka przez niektóre osoby połączona była z Siecia terenową Podokręgu Zagłębie, ale bez większych strat przetrwała kolejne fale aresztowań jej kres nastał później w wyniku zdrady.
W 1942 r. por. Zygmunt Lankosz, został przeniesiony do Inspektoratu sosnowieckiego. Jego miejsce zajął ppor. Tadeusz Słowik. Został aresztowany wraz z żoną, podczas pisania meldunku zbiorczego do "Straganu" w Wiedniu. Za wypuszczenie żony z Auschwitz, sypał a wiedział bardzo wiele. Nawet osobiście wskazał por. Lankosza i kpt. Trojanowskiego. W dniu aresztowania Zygmunta Lankosza do Wiednia został wysłany kurier Henryk Dulowski "Kurt" z rozkazem powiadomienia o aresztowaniu i rozkazem likwidacji "Straganu". "Kurt" nie wykonał rozkazu i nie powiadomił na czas Wiednia, prawdopodobnie w tym okresie był już podwójnym agentem (jedne źródła wskazują, że był agentem Gestapo, a inne, że komunistycznego PPR bądź GL).
Aresztowany por. Lankosz, został powiadomiony o wysłaniu "Kurta" do Wiednia. Podczas przesłuchania, gdy zagrożono śmiercią jego rodzinie, zgodził się umówić telefonicznie na spotkanie z Janem Mrózkiem, wiedząc, że już nie powinno nikogo być w lokalu "Straganu". Zdrada „Kurta” sprawiła, że było inaczej. Rozpoczęła się fala aresztowań.
Sam Lankosz został zmuszony do podpisania współpracy z gestapo aby ratować ciężarną żonę i córeczkę. Ostatecznie udało mu się jednak zbiec z Gestapo. Z rozkazu dowództwa Okręgu Śląskiego zorganizował oddział partyzancki "Boruta" i sam obrał taki pseudonim. Zginął w Kościelcu.
Należy pamiętać, że wydarzenia te miały miejsce w czasie gdy nie istniał już Podokręg Zagłębie.
Kwatera Komendanta
Z chwilą przekształcenia SZP w ZWZ Kowalówka otrzymał rozkaz przeniesienia się na teren Zagłębia. Był znany na tym terenie co dawało możliwość łatwej dekonspiracji.
Początkowo miał kwaterę w Będzinie przy ulicy Okrzei 60, u swojego podwładnego T. Popiela „Lont” (Szef Oddziału I Sztabu Podokręgu). Po pewnym czasie obaj ze względów konspiracyjnych przenieśli się do Dąbrowy Górniczej, gdzie zamieszkali u siostry Popiela.
Komendant Podobwodu często przebywał jednak w Częstochowie. W chwilach zagrożenia bądź dla odpoczynku kwaterował też w dworku we Wzdole Rządowym, którego właścicielem była Jadwiga Olszewska z domu Mystkowska (siostra jego żony).
Związek Odwetu w Podokręgu Zagłębie
Poza przygotowaniem do wybuchu ogólnonarodowego powstania zbrojnego w celu odzyskania niepodległości ZWZ utworzyła w kwietniu wyspecjalizowany pion mający za zadanie prowadzenie działalności dywersyjnej i zbrojnej – Związek Odwetu.
Ppłk Henryk Kowalówka Szefem Związku Odwetu Podokręgu Zagłębie mianował ppor. Wacława Stacherskiego „Nowina, „Uważny”, który już jesienią 1939 r. rozpoczął formowanie organizacji wojskowej w Sosnowcu.
Miała to być druga sieć dywersyjna w Zagłębiu. Pierwsza działała już od jesieni 1939 r., a jej działalność oparła się o Organizację Orła Białego, lecz częściowo zdekonspirowana, zaczęła ponosić już straty.
Ppor. Stacherski do realizacji zleconego mu przedsięwzięcia użył swojej grupy ludzi, w skład której wchodzili m.in. chor. Stefan Nowocień „Prawdzic” z Sosnowca, por. Jan Bartonez “ Szary” z Myszkowa, Stanisław Laskowski „Koga” z Zawiercia, jako dowódcy terenowi i Zygmunt Sokół ps. „Uparty” od spraw przerzutów i łączności.
W krótkim czasie utworzono struktury. Teren Podokręgu Zagłębie był podzielony na trzy obwody Związku Odwetu:
Sosnowiec, dowodzony przez Stefana Nowocienia „Prawdzic” zastępcę ppor. Stacherskiego,
Dąbrowa Górnicza, dowodzona przez Paszka,
Zawiercie, dowodzone przez por. Jana Bartoneza ps.”Szary”.
Samodzielny Podokręg Zagłębie
Dalsza podległość Podokręgu związana jest z planami powstania powszechnego. Najpierw został wyłączony z Okręgu Kielce (połowa 1940r.) i podlegał Dowództwu Obszaru Południowego, a ostatecznie wszedł w skład Okręgu Śląsk.
Już w meldunku Nr 4 z 8 lutego Stefan Rowecki „Grot”, Komendant na Okupację Niemiecką pisze do gen. Kazimierza Sosnkowskiego „Józef Godziemba”, Komendant Główny ZWZ,: „Po zakończeniu w maju przewiduję przesunięcia, podyktowane względami operacyjnymi, np. stworzenie zaplecza dla Krakowa przez włączenie ewentualnie Zagłębia i powiatu miechowskiego”.
Wątpliwości te rozstrzygnął Komendant Główny ZWZ gen. Sosnkowski w instrukcji Nr 3 z 8 kwietnia 1940r. polecając Roweckiemu wcielić do Obszaru Południowego (Krakowskiego) powiaty: Olkusz, Będzin i Zawiercie.
Na wydanie odpowiednich rozkazów nie należało długo czekać. W połowie 1940r. Podokręg Zagłębie został wyłączony z Okręgu Kielce i podporządkowano go bezpośrednio Komendantowi Obszaru Południowego AK w Krakowie. Szacuje się, że liczebność podokręgu wynosiła w tym okresie ok. 3 tysiące żołnierzy.
Nad dalszymi losami omawianego terenu zaciążył fakt, że od lata 1940r. Gestapo coraz celniej uderzało struktury konspiracyjne Okręgu Śląsk. 17 grudnia przez okręg przetoczyła się kolejna fala aresztowań w czasie których pojmano 460 konspiratorów w tym kilka osób z kierownictw różnych szczebli.
Sytuacja ta wymusiła podjęcie kolejnych działań. Na przełomie 1940/41 zlikwidowano całkowicie Podokręg Zagłębie i włączono go do Okręgu Śląsk, gdzie utworzono z niego Inspektorat Sosnowiec. Sam Komendant Podokręgu otrzymał zadanie odbudowania struktur Okręgu Śląsk. Przy wykonywaniu zadania oparł się na sztabie podokręgu, ale to już temat na inną opowieść.
Z całą pewnością możemy przyjąć, że od połowy 1940r. Podokręg Zagłębiowski nie wchodzi już w skład Okręgu Kielce ZWZ.
Źródła
Opracowując powyższy tekst korzystaliśmy z następujących źródeł:
Borzobohaty W.: „Jodła”,
Parzyński W.: „Zrąb” generał Henryk Kowalówka,
Starczewski M.: Ruch oporu na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim,
Walter-Janke Z.: W Armii Krajowej na Śląsku.
Strony internetowe:
http://neteor.blogspot.com/2009/07/ruch-oporu-w-zagebiu-dabrowskim.html
http://neteor.blogspot.com/2009/06/wywiad-w-zagebiu-dabrowskim.html