Okręg w liczbach
Dane te dotyczą oczywiście czasu największego rozrostu organizacji. Dzięki okresowym meldunkom możemy, na przestrzeni lat, prześledzić wzrost stanów osobowych w okręgu.
W listopadzie 1940 roku (stan na dzień 21 listopada) struktury okręgu skupiały około 11 tysięcy ludzi: 713 oficerów, 1554 podoficerów, 5730 szeregowych służby czynnej i 1334 szeregowych rezerwy. Do konspiracji należy także około tysiąc osób cywilnych i 700-800 harcerzy z „Szarych Szeregów”.
Stan liczbowy organizacji na dzień 31 sierpnia 1942 roku wynosił ponad 16 tysięcy członków tym: 4201 oficerów i podoficerów, prawie 9 tysięcy żołnierzy oraz około 3 tysiące osób ze służb pomocniczych.
Meldunek sprawozdawczy z dnia 29 lutego 1944 roku określa liczebność organizacji w Okręgu Kielce na około 35 tysięcy ludzi w tym ponad 9 tysięcy oficerów i podoficerów.
W szczytowym okresie rozwoju, lato 1944 roku, stan liczbowy organizacji prawie się podwoił. Potwierdza to pośrednio depesza Komendanta Okręgu do Komendy Głównej AK z 5 sierpnia 1944 roku: „(…) brak broni dla około 30 tys. ludzi zorganizowanych, drugie tyle dołączy natychmiast do broni (…)”. W sumie okręg mógł, więc wystawić po uzyskaniu broni 60 tysięcy żołnierzy. Dokładne wyliczenia i zsumowanie stanów z poszczególnych obwodów, li tylko w plutonach czysto wojskowych i pomocniczych, pozwalają jednak na ustalenie wielkości okręgu na około 55 tysięcy żołnierzy.
Należy zaznaczyć, że rozwoj liczebny organizacji następował poprzez przyjmowanie nowych członków oraz wcielanie całych organizacji. Duży wzrost stanów osobowych zanotowano szczególnie w przypadku wchłonięcia żołnierzy Narodowej Organizacji Wojskowej (dotyczy to tej części, która podporządkowała sie rozkazowi) oraz Batalionów Chłopskich. W tym ostatnim przypadku włączenie struktur nie przebiegało łatwo w każdym terenie, a w niektórych obwodach nigdy nie zostało zakończone.
Zasady tworzenia struktur terenowych
Sprawne zarządzanie taką „masą” ludzką było możliwe dzięki powołaniu określonych struktur organizacji. Duża grupa żołnierzy działała na szczeblu Komendy Okręgu, której struktury zostały już opisane. Zdecydowana większość tworzyła jednak strukturę terytorialną opartą na przedwojennym podziale administracyjnym kraju.
Okręg obejmował swoim zasięgiem teren przedwojennego województwa, z wyjątkami, które zostały już opisane w części poświęconej Komendzie Okręgu. Na przestrzeni lat wykształciły się trzy szczeble dowodzenia:
Podokręgi
Struktury, których Komendanci mieli dowodzić dużymi częściami Okręgu. W jego historii powołano je dwukrotnie. Jeszcze w 1939r. utworzono Podokręg Zagłębie który obejmował teren województwa włączony do III Rzeszy. Istniał do połowy 1940r. Jeszcze raz kwestia utworzenia kolejnego podokręgu pojawiła się jesienią 1944r, ale po kilknastu dniach Komendant Okręgu wycofał się z tej koncepcji.
Inspektoraty
Od początku 1940 roku rozpoczęto tworzenie specjalnych struktur z myślą o przyszłym powstaniu i odtwarzaniu sił zbrojnych. Początkowo nazywano je inspektoratami rejonowymi, a ostatecznie inspektoratami okręgowymi. Z biegiem czasu, od 1943 roku, zaczęły one odgrywać coraz większą rolę. Stając się ogniwem pośrednim między Komendą Okręgu, a obwodami.
Obwody
Teren powiatu tworzył obwód. W zależności od potrzeb dzielony on był na rejony (późniejsza nazwa podobwody). Najniższym szczeblem organizacji terenowej były placówki obejmujące jedną lub kilka gmin. W takiej strukturze, ze względu na cele operacyjne i taktyczne, wyodrębniono jednak podział liniowy. Obejmował on jednostki pierwszego rzutu (oddziały w konspiracji oraz oddziały Związku Odwetu-Kedywu) oraz drugiego rzutu, który stanowiły oddziały Służby Ochrony Powstania (od wiosny 1943 roku Wojskowa Służba Ochrony Powstania). Z pozoru jest to wszystko trudne, ale czytając materiały dotyczące poszczególnych struktur zorientujecie się Państwo, że struktura jest tak naprawdę prosta i przejrzysta.
Oceniając struktury okręgu, należy uznać, że jego organizacja była zgodna z wymogami wojskowymi i społeczno-konspiracyjnymi. Każda ze struktur była tworzona w wyniku konkretnej potrzeby operacyjno-konspiracyjnej. Z drugiej strony wszystkie ogniwa konspiracji zdały egzamin w walce z wrogiem, każde na swoim odcinku, co w efekcie składało się na walkę we wszystkich dziedzinach życia.
Armia Krajowa była unikalną organizacją w skali świata. Nigdy wcześniej, ani w naszej historii, ani też w historii innych okupowanych i walczących krajów, nie stworzono na poziomie administracyjnym województwa lepszych i doskonalszych struktur walki konspiracyjnej. Okręg Kielce AK, podobnie jak i inne okręgi, może być podawany, jako przykład szczytowego osiągnięcia organizacyjno-konspiracyjnego.
Źródła
Pisząc niniejszy tekst korzystalismy z następujących publikacji:
Borzobohaty W.: „Jodła”,
Komorowski K.: „Operacja „Burza” i Powstanie Warszawskie 1944”,
Massalski A., Meducki S.: „Armia Krajowa Okręg Radomsko-Kielecki”.